Historia

Budynek Pałacu

Pałac to surowy budynek barokowy, który powstał w latach 1712-1726. Wybudował go najprawdopodobniej ówczesny właściciel Krzyżowej Zygmunt von Zedlitz und Leipe. Poczatkowo pałac posiadał tylko wysoki parter i piętro, a na poddaszu znajdowała się mansarda. Dopiero pod koniec XIX wieku rozbudowa poddasza zmusiła właścicieli, by dobudować dwa boczne skrzydła ze schodami. Najładniejszą częścią tej prostej budowli są schody prowadzące do bogato zdobionego głównego wejścia. Nad nim wiszą herby rodzin Burt i von Moltke. Ten ostatni, przedstawiający trzy cietrzewie, odnaleźć można także w dolnym holu obok schodów. Z półpiętra klatki schodowej zza balkonu rozpościera się widok na fosę (dawne koryto Piławy) i łąki.

Hol wejściowy

Po prawej stronie holu, we wnęce za szklaną taflą, stoi Krzyż z Coventry. Zbudowany z gwoździ krzyż przypomina o okrucieństwie II wojny światowej i stanowi symbol pojednania. Krzyż od blisko 60 lat przyznawany jest przez katedrę w Coventry organizacjom z całego świata, zaangażowanym w pracę służąca pojednianiu. Fundacja „Krzyżowa“ jest pierwszą w Polsce instytucją, która dostąpiła tego zaszczytu. 11 listopada 2000 krzyż wręczył przedstawiciel brytyjskiej wspólnoty Krzyża z Coventry pastor Joachim von Kölichen w obecności gości z innych krajów, przyjaciół i pracowników Fundacji „Krzyżowa”.

Wystawa stała „Odrzucając kłamstwo. Z historii oporu i opozycji antytotalitarnej w XX wieku“

Po lewej stronie schodów, w dawnym gabinecie i sypialni feldmarszałka von Moltke, znajduje się wystawa stała Fundacji „Krzyżowa“. Wystawa, obok Domu na Wzgórzu, w którym faktycznie odbywały się spotkania grupy opozycjonistów skupionych wokół Helmutha Jamesa von Moltke, jest istotną częścią Miejsca Pamięci w Krzyżowej. Stanowi ona opowieść o opozycji, przytaczając przykłady konkretnych osób, grup i wydarzeń.

Wystawa „Odrzucając kłamstwo. Z historii oporu i opozycji antytotalitarnej w XX wieku” przedstawia historię niemieckiego ruchu antynazistowskiego oraz środkowo-wschodnioeuropejskiej opozycji antykomunistycznej. Ekspozycja wprowadza w temat sprzeciwu wobec narodowego socjalizmu oraz komunizmu, prezentując niezgodę i działalność konspiracyjną obywateli wobec własnych państw i ich niesprawiedliwej, łamiącej prawo władzy.

Założeniem wystawy jest pokazanie wybranych osób i grup, które wbrew obowiązującym systemom politycznym i ideologicznym, zdecydowały się „żyć w prawdzie”, ocalić człowieczeństwo w totalitarnej rzeczywistości. Z tego powodu na pierwszym planie ekspozycji nie znalazły się instytucje czy organizacje, lecz ludzie, którzy w imię wyznawanych wartości potrafili powiedzieć „nie”, często narażając swoje życie. Działacze niemieckiego ruchu oporu wobec narodowego socjalizmu reprezentowani są w narracji przede wszystkim przez Krąg z Krzyżowej, zaś prezentacja opozycji w krajach komunistycznych Europy Środkowej i Wschodniej to jedynie fragmentaryczny wybór postaci. Subiektywność powodowana jest potrzebą pokazania różnorodności opozycji, nie zaś zmarginalizowania znaczenia pozostałych działaczy. Ekspozycja, ukazując indywidualne postawy oraz działania wybranych środowisk, zachęca do stawiania pytań o możliwość wyrażania sprzeciwu przez jednostkę wobec przemocy oraz niesprawiedliwości reżimów politycznych.

Wystawę „Odrzucając kłamstwo” udostępniono publiczności w czerwcu 1998 r. Została przygotowana przez Kreisau-Initiative e. V. w Berlinie i ośrodek KARTA w Warszawie. Autorami wystawy są Ludwig Mehlhorn oraz Katarzyna Madoń-Mitzner we współpracy z Fritzem Delpem.

Sala Balowa

Sala Balowa jako jedyne pomieszczenie po renowacji Pałacu swoim wystrojem i charakterem ma nawiązywać do wyglądu budynku w czasach, gdy mieszkała w nim rodzina von Moltke. Sala Balowa pełniła niegdyś funkcję jadalni, stąd nazwa nie odzwierciedla jej pierwotnej funkcji. Pomieszczenie zachowało się do 1990 r. w miarę dobrym stanie, dlatego zdecydowano, aby to właśnie ta część Pałacu przybliżała odwiedzającym dawny wygląd pomieszczeń. W Sali Balowej odtworzona została m.in. część zdobień sufitu oraz piec kaflowy. Niestety, nic poza tymi detalami nie zachowało się z oryginalnego wystroju tego wnętrza. W oszklonej witrynie w Sali Balowej znajdują się XIX-wieczne książki oraz rękopisy feldmarszałka von Moltkego. Stanowią one nieliczne pamiątki po dawnych mieszkańcach posiadłości.

Biblioteka, księgarnia

Z prawej strony holu znajduje się wejście do biblioteki, która umożliwia odwiedzającym poszerzenie wiedzy dotyczącej zarówno historii Niemiec i Polski, jak także z zakresu stosunków polsko – niemieckich i ruchu oporu. W księgarni mogą Państwo nabyć publikacje o Krzyżowej, Kręgu z Krzyżowej, a także niemieckiej i polskiej historii.

Malowidła ścienne

Rzucające się w oczy olbrzymie freski na klatce schodowej powstały w roku 1900, dla uczczenia 100. rocznicy urodzin feldmarszałka. Obrazują świadomość historyczną wilhelmińskich Niemiec. Ich powstanie możemy prawdopodobnie łączyć z powołaną do życia w roku 1875 przez barona Thomsona von Biel – meklemburskiego arystokratę i budowniczego zamku Kalkhorst - Fundacją na rzecz upowszechniania fresków (Stiftung zur Hebung der Freskomalerei). Jego zamiarem było uczynienie ze sztuki dobra ogółu i sfinansowanie wielkopowierzchniowych malowideł ściennych w miejscach publicznych. Od roku 1875 jego fundacja zlecała co roku jednej z niemieckich Akademii Sztuk Pięknych stworzenie jednego malowidła ściennego. W roku 1900 akademicka Wyższa Szkoła z Berlina miała stworzyć jeden fresk. O wykonanie tego zadania ubiegał się bratanek feldmarszałka, Wilhelm von Moltke, i otrzymał zgodę na freski w pałacu w Krzyżowej.

Freski mają swoje nazwy: „Hańba“ i „Odwet“. „Hańba“ Sigmunda Lipinskiego pokazuje zdobycie Lubeki przez francuską armię Napoleona 6. listopada 1806. Chłopiec w dolnym prawym rogu to rzekomo Helmuth von Moltke, późniejszy feldmarszałek, zaszokowany widokiem francuskich maruderów plądrujących miasto. „Odwet“ pędzla Waltera von Looz Corswarema pokazuje zwycięską niemiecką armię w Paryżu 1 marca 1871. Feldmarszałek, już pochylony wiekiem, wjeżdża na siwym koniu i odbiera meldunek.

Helmutha von Moltke w rzeczywistości w czasie zdobycia Lubeki przez Francuzów feldmarszałka raczej w mieście nie było, przebywał prawdopodobnie na dworze Augusta w Holsztynie. Na pewno nie był także obecny przy wkroczeniu do Paryża, ponieważ w tym czasie uczestniczył w paradzie poza granicami miasta.

Do historii malowideł należy dodać, że są to jedyne zachowane na Dolnym Śląsku freski tego typu. Podczas ich rekonstrukcji w Krzyżowej wywiązała się ostra dyskusja nad ich dalszym losem. Zastanawiano się czy tendencyjne przedstawienie antagonizmu niemiecko-francuskiego powinno być podkreślane współcześnie w Krzyżowej. Ostatecznie przeważył głos konserwatora zabytków, by obrazy zachować i odnowić, z racji ich bezpośredniego związku z historią majątku. Dodatkowym argumentem była rola Krzyżowej w pojednaniu polsko-niemieckim, która wymaga wyjaśnienia także tego aspektu niemieckiej historii.

Dom na Wzgórzu

Feldmarszałek Helmuth von Moltke kupił Dom na Wzgórzu w 1873 roku, dwa lata po śmierci swojego brata, Adolfa. Od tego czasu dom należał do majątku i mieszkały w nim wdowy należące do rodziny.

W latach 1928-1945 to w Domu na Wzgórzu, a nie w pałacu, mieszkał wraz z rodziną ostatni właściciel Krzyżowej – Helmuth James von Moltke. Mieszkanie w pałacu było zbyt kosztowne dla rodziny, która na skutek nienajlepszego gospodarowania majątkiem przez ojca oraz ogólnych warunków gospodarczych popadła w długi. Helmuth James musiał odsunąć w czasie rozpoczęcie aplikacji, by ratować posiadłość przed bankructwem. Udało mu się to dzięki długoletniej, wytężonej pracy. Latem życie w domu koncentrowało się na werandzie, na której rodzina przebywała najchętniej.

Dom na Wzgórzu był domem rodzinnym dla Helmutha Jamesa von Moltke (1907-1945), jego żony Freyi (1911-2010) oraz synów Caspara (*1937) i Konrada ( 1941 – 2005).

121837799628839504425857228470170852616131o

Droga do Domu na Wzgórzu - Aleja Dębowa

Aby dotrzeć do Domu na Wzgórzu, należy opuścić dziedziniec majątku przez bramę mieszczącą się między pałacem i Domem Ogrodnika. Po drodze znajduje się mostek przewieszony nad kanałem z wodą stojącą – dawnym kanałem rzeki Piławy – a następnie płynie sama rzeka. W latach 30. ubiegłego stulecia koryto rzeki zostało przesunięte, ponieważ wysoka woda Piławy często zalewała podwórze. Prace były prowadzone przez więźniów karnych, a później - podczas II wojny światowej - najpierw przez francuskich, następnie rosyjskich jeńców wojennych z pobliskiego obozu oraz żydowskich pracowników przymusowych z obozu w Grodziszczu

Aleja Dębowa na pierwszy rzut oka zaskakuje. Przy takich rozwiązaniach aleje zwykle prowadziły do głównego wejścia dworskiego. Aleja jednak nie tyle łączy majątek z drogą, co piękny ogród majątku Helmutha von Moltke z drugą częścią posiadłości w Grodziszczu Dolnym (dzisiaj ten fragment wsi należy do Krzyżowej). Obok szpaleru dębów można tu ponadto zobaczyć resztki drugiej alei, prowadzącej do głównej drogi. Prawdopodobnie za czasów feldmarszałka po prawej i lewej stronie dzisiejszej alei, na miejscu pól uprawnych sięgających aż do Wzgórza Cmentarnego rozciągały się ogrody i park.

Aleja Dębowa kończy się skrzyżowaniem z drogą prowadzącą do Domu na Wzgórzu (należy skręcić w prawo). Jeśli wybierze się drogę w lewo, po przejściu ok. 150 m można dostrzec przy drodze dom z niespotykaną, wysoką na około metr, platformą. Była tam niegdyś gospoda, a platforma służyła za salę do tańca. W czasie wojny hitlerowcy otoczyli dom płotem i urządzili w nim obóz jeniecki, najpierw dla żołnierzy francuskich, potem rosyjskich, którzy przyjechali tu zmieniać koryto Piławy. Salę taneczną wykorzystywano jako miejsce noclegu więźniów. Około roku 1989 gospodę rozebrano.

Spotkania Kręgu z Krzyżowej w Domu na Wzgórzu

W latach 1942-43 pod pretekstem weekendowych spotkań przyjaciół odbyły się w Domu na Wzgórzu trzy główne narady Kręgu z Krzyżowej. Celem grupy było stworzenie „nowego porządku“, czyli duchowego, politycznego i społecznego odrodzenia Europy po niechlubnym końcu Trzeciej Rzeszy przewidzianym przez członków kręgu. W czasie spotkań dyskutowano tezy opracowane wcześniej w małych grupach tematycznych. Rozważania dotyczyły porządku prawnego, polityki zagranicznej, gospodarki, spraw społecznych i prawa, ale także zbrodni wojennych, problemów na polu kościół – kultura – wychowanie czy gospodarki rolnej przyszłych demokratycznych Niemiec. Roztrząsano także kwestie obsadzenia poszczególnych stanowisk, stwarzających perspektywę zachowania ciągłości państwa niemieckiego.

Więcej o historii Kręgu z Krzyżowej, jego członkach oraz założeniach programowych znajdą Państwo na naszej stronie: O Kręgu z Krzyżowej.

Dom na Wzgórzu po 1945 r.

Po II wojnie światowej i śmierci Helmutha Jamesa von Moltke, jego żona Freya mieszkała w Domu na Wzgórzu do września 1945 roku. Dzięki przyjaciołom z Wielkiej Brytanii udało się jej bez większych przeszkód przeprowadzić do Berlina.

Choć dom po wojnie nie uległ przebudowie, przybyłe tam wówczas polskie rodziny zastały puste ściany (w latach 1945-1946 mieszkali tam żołnierze Armii Radzieckiej). Brakowało nawet rur wodociągowych, pozostały jedynie stare przyłącza i armatura. Polacy wodę czerpali ze studni obok domu. Nic nie przypominało ani o poprzednich właścicielach, ani też o Kręgu z Krzyżowej.

Po objęciu domu przez Fundację „Krzyżowa“ jego mieszkańcy, podobnie jak lokatorzy pozostałych budynków kompleksu, przeprowadzili się do wyremontowanych lub przebudowanych przez Fundację domów w okolicy.

Sala Pamięci

Dzisiaj w Domu na Wzgórzu znajduje się Sala Pamięci poświęcona Kręgowi z Krzyżowej, część biblioteki fundacyjnej, mieszkanie pracowników, a na poddaszu trzy pokoje dla wolontariuszy i praktykantów Fundacji.

W 1997 roku przeprowadzono międzynarodowy konkurs na aranżację tego pomieszczenia. Wygrało go małżeństwo architektów z Wrocławia – Beata Gryt–Tomaszewska i Tomasz Tomaszewski. Tak, jak przewidywał nagrodzony projekt, w środku Sali Pamięci stanął stół składający się z czterech oddzielnych ćwiartek, obrazujący polityczną, społeczną i wyznaniową odmienność rodowodów członków Kręgu. Złożenie całości z części symbolizuje gotowość do wspólnej – pomimo istniejących różnic – pracy dla jednego celu.

Poprzez podzielenie okrągłego stołu na cztery części przypominano znak Kręgu z Krzyżowej: czarny krzyż symbolizujący chrześcijaństwo wpisany w czerwony krąg, symbol braterskiego i społecznego nastawienia, znak jedności wszystkich dążących do odnowy sił. Krąg widać ponownie na podłodze, znaczy go delikatna linia na parkiecie. Także krzyż pojawia się po raz drugi – w oknach, jako rysa przebiegająca od lewego dołu okna do góry skrzydła prawego. Gdy w myślach przedłuży się tę linię, utworzy ona krąg.

W Sali Pamięci, dawnej jadalni rodziny von Moltke, w dniu uroczystego otwarcia ośrodka - 11 czerwca 1998 r. spotkali się premier RP Jerzy Buzek z kanclerzem Niemiec Helmutem Kohlem i trzema wdowami po członkach Kręgu: Freyą von Moltke, Rosemarie Reichwein i Claritą von Trott zu Solz. Obecni byli także przedstawiciele ówczesnego zarządu Fundacji: Ewa Unger i Adam Żak.

Biblioteka i weranda

Obok prowadzącego na werandę korytarza znajduje się dawny salon, dziś służący jako biblioteka. To tutaj członkowie Kręgu z Krzyżowej prowadzili swoje narady.

Pokój przejściowy między Salą Pamięci a biblioteką prowadzi na werandę. Jest ona widoczna na wielu starych fotografiach rodziny von Moltke. Te historyczne zdjęcia stały się inspiracją dla jednej ze stypendystek, aby w sali przejściowej stworzyć wystawę. Łączy ona historyczne i aktualne fotografie mieszkańców i odwiedzających Dom na Wzgórzu.

Jako miejsce naznaczone historią, a zarazem nasłonecznione i otoczone zielenią, weranda stała się sceną ważnych historycznie zdarzeń najnowszej historii Krzyżowej. Tutaj w czerwcu 1998 roku rozpoczęła się uroczystość otwarcia ośrodka przez premiera RP i kanclerza Niemiec, tutaj też wręczono Fundacji Krzyż z Coventry.

Workcampy przy Domu na Wzgórzu

Na łące obok Domu na Wzgórzu odbywały się pierwsze międzynarodowe spotkania młodzieży w formie workcampów, które odbywały się corocznie od roku 1990. Wspólna praca nawiązywała do tradycji „Lwóweckich obozów integracyjnych“ z czasów weimarskich, które inicjowane częściowo przez Helmutha Jamesa von Moltke gromadziły młodych i starych, robotników i intelektualistów, mieszkańców miast i wsi na wspólnych projektach.

W latach 90. uczestnicy spotkań pomagali przy odbudowie międzynarodowego domu spotkań. Po ukończeniu budowy workcampy przeniosły się do pokojów młodzieżowych w „Stajni“ i w „Oborze“.

Moltkowie pochodzili z meklemburskiej rodziny szlacheckiej, której pierwotne posiadłości znajdowały się w Parchimiu. Helmuth Karl Bernhard von Moltke reprezentował typ „uczonego oficera”, którego wyróżniały: wszechstronne wykształcenie, niespotykana otwartość na naukę oraz inne kultury, a także znajomość języków obcych. Na tę jego otwartość na świat wpływ wywarła żona – Mary Burt, mająca angielskie korzenie.

Niemało członków rodziny von Moltke zasłużyło sobie na trwałe miejsce w niemieckiej historii. Naturalnie, w pierwszej linii dotyczy to feldmarszałka von Moltke (1800–1891), który obok Bismarcka uważany był za „kowala rzeszy“, jak również prabratanka jego brata, Helmutha Jamesa, założyciela i przywódcę Kręgu z Krzyżowej. Nieco dalej w ważności historycznej są: bratanek feldmarszałka – generał Helmuth-Ludwig von Moltke (1848-1916), który ponosi odpowiedzialność za klęskę Niemców nad Marną w roku 1914, jak również dyplomata Hans Adolf von Moltke (1884-1943), który do września 1939 był ambasadorem Rzeszy w Warszawie. Nie mogą zostać przy tym zapomniane kobiety z rodziny Moltke, jak Dorothy von Moltke (1884-1935), urodzona w Południowej Afryce pochodzenia brytyjskiego – matka Helmutha Jamesa oraz żona tego opozycjonisty - Freya von Moltke, ostatnia „pani domu“ majątku w Krzyżowej.

Młody Helmuth James von Moltke czytał z dużym zainteresowaniem pamiętniki swojego stryja, którego charakter i wykształcenie wysoko cenił. Jego wychowanie bazowało na tolerancji i wartościach liberalnych, które zostały mu wpojone przede wszystkim przez jego południowoafrykańską matkę – Dorothy – kosmopolitycznie myślącą demokratkę i zwolenniczkę międzynarodowego ruchu praw kobiet (wyjątek wśród niemieckiej szlachty), ale również przez jego ojca Helmutha – zwolennika Republiki Weimarskiej i orędownika porozumienia międzynarodowego. Podczas studiów prawa i nauk społecznych rozwijały się jego poglądy republikańsko-liberalne. Jego zaangażowanie społeczne przejawiło się po raz pierwszy, gdy zorganizował w roku 1928 pierwszy śląski obóz integracyjny dla studentów, robotników i chłopów. W latach 30-tych został powołany do Berlina w charakterze radcy ds. zagranicznych w wywiadzie wojskowym przy Naczelnym Dowództwie Wehrmachtu jako ekspert w dziedzinie prawa międzynarodowego.

Odtąd listy wymieniane między nim a żoną (od 1931) Freyą von Moltke odegrały centralną rolę w doglądaniu gospodarstwa w Krzyżowej. Jako adwokat w urzędzie i w OKW używał swoich kontaktów, aby pomagać żydowskim i innym ofiarom reżimu narodowego socjalizmu w emigracji, jak również ludziom, którzy byli przez niego ostrzegani przed aresztowaniem przez Gestapo. Po roku 1938 podjął kontakty ze starymi i nowymi przyjaciółmi, „aby stworzyć lepsze Niemcy w lepszej i wolnej Europie“ (Beate Ruhm von Oppen). Ta działalność rozwinęła się w pracę późniejszego Kręgu z Krzyżowej. Helmuth James von Moltke został stracony 23 stycznia 1945 r. w więzieniu Plötzensee.

Do roku 1945 wzgórze było rodzajem parku wykorzystywanego także jako cmentarz. Po wojnie niektóre nagrobki i krzyże zniknęły, a cały teren podupadł, porośnięty dziko przez drzewa i krzewy.

Wzgórze można podzielić na trzy części:

1. Po prawej stronie drogi leży stary cmentarz ewangelicki, na którym do roku 1945 grzebano mieszkańców wsi. Przy wejściu na jego teren zwracają uwagę dwa leżące bloki kamienne. To pozostałości przedwojennego pomnika żołnierzy poległych w I wojnie światowej. Monument stał wcześniej przy głównej ulicy, blisko dróżki, która prowadzi na Wzgórze Cmentarne. Na Wzgórze przetransportowano go w roku 1996, w ramach prac renowacyjnych kompleksu. Z resztek nagrobków rozsianych po całym cmentarzu uformowano stojący nieco dalej półokrągły murek, a w środku tak uzyskanej przestrzeni umieszczono żelazny krzyż, także znaleziony na cmentarzu.

2. Prosta dróżka prowadzi do drugiej, nieco wyżej położonej części cmentarza. Tutaj, z nielicznymi wyjątkami, grzebano członków rodziny von Moltke zmarłych pomiędzy rokiem 1867 a 1945. Nie znajdziemy tu grobu Helmutha Jamesa, gdyż jego ciało po straceniu w dniu 23 stycznia 1945 zostało spalone, a popiół rozsypany. W roku 1998 umieszczono w tej części kamień pamiątkowy przypominający o Helmucie Jamesie i jego bracie Carlu Bernhardzie (1913-1941), poległym na froncie w Afryce. W 2010 r. dodano kamień poświęcony Freyi von Moltke, która zmarła 1 stycznia 2010 r. w Norwich w stanie Vermont (USA).

3. Mauzoleum, niegdyś miejsce spoczynku feldmarszałka Helmutha Karla von Moltke. Zbudowano je w roku 1868 dla zmarłej nagle znacznie młodszej od męża żony feldmarszałka. Jego siostra, a macocha żony, Augusta Burt, także zmarła przed bratem i została pochowana w mauzoleum. Wreszcie, w roku 1891 spoczęła tu trumna samego feldmarszałka, w pustej dzisiaj niszy, pod figurą Chrystusa znajdującą się obecnie w zewnętrznej części absydy kościoła św. Michała.

Trumny Feldmarszałka, jego żony Mary oraz siostry Augusty zaginęły pod koniec II wojny światowej. Według jednej z wersji trumna Augusty miała początkowo pozostać na miejscu, a dopiero później ulec zniszczeniu w pożarze. Dziś budowla stoi pusta, lecz symboliczne, wmurowane w podłogę płyty nagrobne, na których widnieją nazwiska i daty ich życia, upamiętniają troje zmarłych.

resizedWzgorza-Kaplicowa-krzyz-i-groby-z-lotu-ptaka

resized09-Wzgorza-Kaplicowa-w-srodku-Mausoleum-kiedy

Krzyżowa to mała wioska leżąca na Dolnym Śląsku, oddalona o około 60 km na południowy zachód od Wrocławia, w pobliżu Świdnicy.

W Krzyżowej, położonej wzdłuż drogi pomiędzy Grodziszczem i Wieruszowem, mieszka około 200 osób. Choć miejscowość leży na uboczu, dysponuje względnie dobrym połączeniem autobusowym i kolejowym ze Świdnicą, Dzierżoniowem i Wrocławiem.

W roku 2000 Krzyżowa świętowała wyjątkowy jubileusz: przed 750 laty pojawiła się pierwsza pisemna wzmianka o Krzyżowej, pod nazwą „Crisova“, w dokumencie papieskim. Miejscowość istniała długo zanim została wymieniona w tym średniowiecznym tekście. Być może nazwa wywodzi się od słowa „crisanus“, czyli chrześcijanin. Bardziej prawdopodobne wydaje się jednak, że wiąże się z czeskim słowem „kriżu“, co znaczy świeży lód, kra. Do roku 1930 jego urzędowy zapis to „Creisau“.

Los Krzyżowej był ściśle związany z sąsiednią Świdnicą. Miejscowość ta została dwukrotnie prawie doszczętnie zniszczona - po raz pierwszy podczas najazdu Tatarów w 1345 roku, a potem w trakcie wojny trzydziestoletniej w latach 1618 – 1648. Po tych wydarzeniach spokój we wsi zapanował dopiero w XVIII wieku, kiedy to Krzyżowa, w roku 1785 , liczyła 168 mieszkańców.

Materiały źródłowe, począwszy od 1338 roku, wymieniają wśród właścicieli Krzyżowej znane w Niemczech nazwiska: Haugwitz, Weidlich, Reibnitz i Zedlitz. W XIX wieku wieś nabyła rodzina Dresky. Owdowiała Emmy von Dresky sprzedała Krzyżową – wraz z należącymi do majątku ziemiami w Grodziszczu Dolnym i Wieruszowie – marszałkowi polnemu von Moltke. W posiadaniu rodziny dobra pozostały do roku 1945.

Historia tego miejsca łączy się od połowy XIX wieku z rodziną von Moltke. Wtedy to Helmuth Carl Bernhard von Moltke kupił posiadłość i osiadł tu ze swoją rodziną. Dzięki jego siostrzeńcowi Helmuthowi Jamesowi von Moltke odbywały się tu spotkania Kręgu z Krzyżowej, grupy przeciwników narodowego socjalizmu.

Wieś stała się sławna także dzięki wydarzeniu z historii najnowszej - Mszy Pojednania, która została odprawiona na podwórzu dzisiejszego ośrodka spotkań 12 listopada 1989 r. Doszło wówczas do symbolicznej wymiany znaku pojednania między polskim premierem Tadeuszem Mazowieckim i kanclerzem RFN Helmutem Kohlem.